ปลวกเพาะเลี้ยงเห็ดโคน
Termitomyces Mushroom
................................................................................................................................................
ณิศ กีร์ติบุตร อวบ สารถ้อย สุนิศา สงวนทรัพย์ ยรรยง เฉลิมแสน
วิทวัส ฑีฆธนานนท์ และ สุปราณี มุ่งเจริญวัฒนกุล
ภาควิชากีฎวิทยา คณะเกษตร
มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์

         ในอดีตนักวิจัยหลายท่านพยายามศึกษาการเพาะเลี้ยง
เห็ดโคน ในปี 2520 ยงยุทธ สายฟ้าและคณะได้พยายามเพาะ
เลี้ยงเห็ดโคน โดยใช้สูตรอาหารคล้ายกับสูตรอาหารของ Batra
และ Batra (1977) แต่ก็ไม่สามารถทำให้เส้นใยเห็ดโคนออก
ดอกในสภาวะการเพาะเลี้ยงได้เลย โดยทั่วไปเห็ดโคนมีความ
สัมพันธ์กับปลวกเพาะเลี้ยงเห็ดโคน ดังรายงานของณิศ กีร์ติบุตร
และยุพา หาญบุญทรงในปี 2528 ที่พบปลวกที่เกี่ยวข้องกับเห็ด
โคน 3 ชนิดคือ Macrotermes gilvus (Hagen), M. malaccensis
(Haviland) และ Odontotermes close to proformosanus โดย
พบเห็ดปลวกไฟ เห็ดปลวกน้ำท่วมและเห็ดปลวกข้าวตอกขึ้น
จากรังของปลวกชนิดดังกล่าวตามลำดับ ในปี 2532 ณิศ กีร์ติบุตร
และคณะได้ศึกษาศักยภาพของการเพาะเห็ดปลวกด้วยการติด
ตามพลวัตรประชากรปลวกโดยใช้กับดักที่มีกระดาษฟางเป็น
เหยื่อล่อ พบปลวกเพาะเลี้ยงเห็ดโคน 3 ชนิด คือ Macrotermes
gilvus, Microtermes pakistanicus และ Odontotermes feae
(ภาพที่ 4, 6 และ 8) พืชอาหารของปลวกที่พบในบริเวณที่วาง

กับดักคือสาบเสือ ต้นแดง พันชาติและต้นเพ็ก การเพาะเห็ด
ปลวกควรทำโดยอาศัยหลักลดประชากรปลวก แล้วปรับปัจจัย
ทางกายภาพให้คล้ายคลึงกับสภาพอากาศในช่วงเดือนกันยายน
ถึงพฤศจิกายน การพัฒนาดอกเห็ดปลวกก็จะเกิดขึ้นได้ อย่าง
ไรก็ตาม สุมาลี พิชญางกูร (2533) ได้ทดลองผสมเห็ดข้ามสกุล
ระหว่างสายพันธุ์เห็ดโคนกับเห็ดฟาง โดยวิธีหลอมรวมโปรโต-
พลาส โดยหวังว่าจะได้เห็ดลูกผสมที่มีคุณลักษณะที่ดีกว่าสาย
พันธุ์เดิม ปัจจุบันชาวบ้านในเขตอำเภอท่าม่วง จ. กาญจนบุรี
ได้ทดลองเพาะเห็ดโคนโดยการเลียนแบบธรรมชาติ ผลคือ
ได้เห็ดโคนในฤดูแรก แต่ฤดูต่อมาเห็ดโคนจะออกน้อยหรือ
แทบไม่มีเลย (สุทธิพรรณ ตรีรัตน์และคณะ 2540) ในปี 2543
สุนิศา สงวนทรัพย์และคณะได้ศึกษาปลวกเพาะเลี้ยงเห็ดโคน
ในป่าเบญจพรรณทางภาคตะวันตก โดยเฉพาะอย่างยิ่ง จ.
กาญจนบุรี พบว่าเห็ดโคน 2 ชนิด คือ Termitomyces
fuliginosus และ T. striatus (ภาพที่ 1 และ2) มีความสัมพันธ์
เกี่ยวข้องกับปลวก Hypotermes makhamensis (ภาพที่ 3)


         จากการศึกษาสังคมปลวกในสภาพนิเวศป่าเขตร้อนโดยยรรยง เฉลิมแสนและคณะ ในปี 2542 และปลวกในสวนไม้ผลใน
จ. จันทบุรีโดยวิทวัส ฑีฆธนานนท์ ในปี 2543 พบปลวกเพาะเลี้ยงเห็ดโคน 4 ชนิดในป่าดิบฝนเขตอุทยานแห่งชาติเขาคิฌชกูฏ
และเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าเขาสอยดาวคือ Hypotermes makhamensis, Macrotermes gilvus, Microtermes obsei,
Odontotermes formosanus และ O. faea (ภาพที่ 3, 4, 5, 6 และ 7) ส่วนในสวนไม้ผล กิ่ง อ. เขาคิฌชกูฏพบปลวก 4 ชนิด
เช่นเดียวกัน ได้แก่ Macrotermes carbonarius, Microterms pakhistanicus (ภาพที่ 8 และ 9), M. obesi และ
Odontotermes formosanus





            การศึกษาวิจัยปลวกเพาะเลี้ยงเห็ดโคนล่าสุดในขณะนี้คือ การวิจัยศักยภาพการเลี้ยงปลวกปลูกเห็ดโคนในระบบ
นิเวศของหญ้าแฝกโดยณิศ กีร์ติบุตรและคณะในปี 2544 โดยใช้หญ้าแฝก 2 สายพันธุ์ปลูกล้อมรอบจอมปลวก โดยปลูก
สายพันธุ์สุราษฎ์ธานีไว้ด้านในและสายพันธุ์ราชบุรีอยู่ด้านนอก ทั้งนี้เพื่อให้หญ้าแฝกสายพันธุ์สุราษฎร์ธานีเป็นอาหารของ
ปลวก ส่วนหญ้าแฝกสายพันธุ์ราชบุรี(โดยเฉพาะระบบราก) เป็นตัวกั้นไม่ให้ปลวกออกมาจากบริเวณที่ปลูกแฝกล้อมรอบ
เมื่อถึงฤดูกาลออกดอกของเห็ดโคน จักได้เกิดอยู่ภายในแปลงที่ปลูกหญ้าแฝกล้อมเอาไว้ ส่วนผลการทดลองยังอยู่ในระหว่าง
การศึกษา