มะขาม   มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Tamarindus indica Linn. เป็นพืชทนแล้ง  สามารถเจริญเติบโตได้ในดินแทบทุกชนิดทั่วทุกภาคของประเทศ มีความสำคัญทางเศรษฐกิจสามารถส่งเป็นสินค้าออกทำรายได้ให้กับประเทศปีละหลายล้านบาท ในปี พ.ศ. 2546 พบว่ามีพื้นที่ปลูกมะขามอยู่ประมาณ 571,491 ไร่  ส่วนใหญ่ปลูกมะขามหวาน  ส่วนมะขามเปรี้ยวมีการปลูกเป็นการค้าน้อยมาก  ในขณะที่ความต้องบริโภคมะขามเปรี้ยวเพิ่มมากขึ้น สามารถใช้ประโยชน์จากฝักได้หลายรูปแบบ  โดยเฉพาะเนื้อมะขามเปียกมีความต้องการเพื่อการนำมาใช้ประโยชน์อย่างมากมายมหาศาล แต่ผลผลิตขาดแคลนไม่เพียงพอต่อความต้องการของตลาด  ส่วนใหญ่ใช้ประโยชน์ในด้านปรุงรสอาหาร การแปรรูปเช่นใช้ฝักแก่สำหรับการดอง การแช่อิ่ม ใช้เนื้อของฝักสุกเป็นส่วนผสมที่สำคัญในผลิตภัณฑ์เครื่องสำอางค์เสริมความงามเช่น  ครีมล้างหน้าจากมะขามซึ่งกำลังเป็นที่นิยมอย่างยิ่ง พบว่าในปี พ.ศ. 2547 มีเนื้อมะขามเปรี้ยวส่งออกในรูปของมะขามเปียกจำนวน26,182 ตัน คิดเป็นมูลค่า 422.96  ล้านบาท   และมีแนวโน้มลดลงเรื่อยๆเนื่องจากความต้องการในประเทศมีเพิ่มมากขึ้นเป็นลำดับ  แต่ผลิตผลในประเทศกลับลดลงเนื่องจากที่ผ่านมาพึ่งพาผลิตผลที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติเป็นหลัก  ในปัจจุบันมีพันธุ์มะขามเปรี้ยวเกิดขึ้นโดยการกลายพันธุ์จากธรรมชาติหลายพันธุ์กระจายอยู่ทั่วทุกภาคของประเทศ  แต่ยังไม่มีการศึกษาการใช้ประโยชน์ที่ถูกต้องและเหมาะสมตามคุณสมบัติของพันธุ์  

              ด้วยปัญหาการมีพันธุ์จำนวนมาก ทำให้ผลผลิตมีหลายมาตรฐาน พันธุ์ที่ปลูกไม่ตรงกับความต้องการของตลาดหรือวัตถุประสงค์ของการนำไปใช้ประโยชน์ ขาดการส่งเสริมแนะนำพันธุ์ดีและเทคโนโลยีการผลิตที่เหมาะสำหรับการปลูกเป็นการค้า  ทำให้ผลผลิตขาดแคลนแต่มีความต้องการนำมาใช้ประโยชน์อย่างมากมาย  จึงจำเป็นต้องมีการสำรวจ รวบรวมพันธุ์ดีที่มีอยู่ในทั่วทุกภูมิภาคของประเทศนำมาขยายพันธุ์ด้ายวิธีการไม่ใช้เพศ  แล้วปลูกลงแปลงรวมพันธุ์ในสถานีวิจัยปากช่อง  เพื่อการอนุรักษ์พันธุกรรมไว้ใช้ในการปรับปรุงพันธุ์   ประเมินและทดสอบพันธุ์และคัดเลือกพันธุ์ดีที่ตรงตามความต้องการของตลาดและการใช้ประโยชน์ รวมทั้งศึกษาเทคโนโลยีการผลิตดีที่เหมาะสมให้ได้ผลผลิตที่มีทั้งปริมาณและคุณภาพ  สำหรับเป็นข้อแนะนำให้เกษตรกรปลูกต่อไปในอนาคต

รายละเอียดของพันธุ์:

                ประวัติการพัฒนาพันธุ์:  มะขามเปรี้ยวฝักใหญ่พันธุ์ “ปากช่อง 1”  เป็นพันธุ์คัดเลือกดีเด่น  จากโครงการรวบรวมและคัดเลือกพันธุ์มะขามเปรี้ยวฝักใหญ่ สถานีวิจัยปากช่อง สถาบันอินทรีจันทรสถิตย์เพื่อการค้นคว้าและพัฒนาพืชศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์  ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2539-2545 โดยทำการสำรวจ รวบรวมพันธุ์จากแหล่งพื้นที่ธรรมชาติใกล้เคียงสถานีวิจัยปากช่องคือ ในเขตอำเภอปากช่อง อำเภอสีคิ้ว จังหวัดนครราชสีมา และอำเภอมวกเหล็ก  จังหวัดสระบุรี ในปี 2539  แล้วขยายพันธุ์โดยการต่อกิ่งบนต้นที่ให้ผลผลิตแล้วอายุ 15 ปี  ทำการเปรียบเทียบลักษณะประจำพันธุ์ ผลผลิตและคุณภาพของผล ในช่วงปี พ.ศ. 2540-2545  แล้วคัดเลือกพันธุ์ที่มีลักษณะการเจริญเติบโตของกิ่งดีและให้ผลผลิตและคุณภาพของผลสูง  โดยคัดเลือกพันธุ์ที่มีลักษณะดีเด่นมากที่สุดเป็นพันธุ์ดีเด่น เดิมเรียกชื่อพันธุ์ตามแหล่งค้นพบว่า  “พันธุ์โชคชัยพัฒนา”  เนื่องจากมีต้นกำ

ลักษณะประจำพันธุ์

            ต้น(Tree) ทรงพุ่มเป็นรูปโดมแผ่กว้าง แตกกิ่งมาก ผิวเปลือกของลำต้นเป็นร่องตื้น  สีเปลือกด้านนอกมีสีน้ำตาลออกขาว(G-WG 156B)และด้านในมีสีขาว(WG 155A) เนิดจากบริเวณภูเขาหินปูนในพื้นที่ใกล้หมู่บ้านโชคชัยพัฒนา  อำเภอมวกเหล็ก  จังหวัดสระบุรี

           ใบ(Leaf) เป็นใบประกอบ ขนาดยาว 12.0 ซม. กว้าง 3.9 ซม.  มีใบย่อยเรียงตัวกันแบบ opposite   จำนวน 15 คู่  แผ่นใบเป็นแบบ oblong  ลักษณะใบเรียวปลายมน ฐานใบหยักโค้งไม่เท่ากัน  ก้านใบสั้น ขอบใบเรียบ ด้านบนของใบมีสีเขียวเข้ม(GG 144A)มากกว่าด้านล่าง ใบอ่อนมีสีเขียวอ่อนออกเหลือง(Y-GG 144A)  เส้นกลางใบประกอบสีเหลืองอ่อน(YG 3B)  เส้นกลางใบย่อยสีเขียวอ่อน(Y-GG 141C)

          ดอก(Flower) ออกดอกเป็นช่อดอก ขนาดยาว 10 ซม. กว้าง 8 ซม.  มีดอกย่อยเรียงตัวกันแบบเกลียววนรอบก้านช่อดอกจำนวน 15 ดอก/ช่อ  ดอกบานขนาดกว้าง 2.7 ซม. ยาว 2.0 ซม. ก้านดอกยาว 0.9 ซม. กลีบดอกพื้นสีเหลืองอมชมพูมีลายเส้นสีชมพู

          ฝัก(Fruit) ฝักส่วนมากมีรูปทรงครึ่งวงกลมหรือรูปกึ่งฆ้อง ขนาดยาว 25.4 ซม. กว้าง 3.8 ซม.  หนา 2.1 ซม. เปลือกฝักสุกสีน้ำตาลอมเทา(G-OG 165B) หนา 0.74 ซม.  น้ำหนักฝักเฉลี่ย 53.5 กรัมหรือจำนวนฝัก 25 ฝัก/กก.

           เนื้อ(Texture) เนื้อฝักสุกเหนียวละลายน้ำได้ เนื้อมากมีปริมาณเนื้อที่รับประทานได้ 46.88 % สีน้ำตาลเข้ม(G-PG 183A)  รสเปรี้ยวจัด มีเปอร์เซ็นต์กรดทาร์ทาริค 19.95 %

           เมล็ด(Seed) รูปทรงเมล็ดส่วนมากมีลักษณะเป็นรูปสามเหลี่ยมหน้าจั่วขอบฐานมนด้านปลายมีจุกแหลม สีน้ำตาลอมม่วง(G-OG 166A)  มีขนาดเล็ก กว้าง  1.3 ซม. ยาว 1.7 ซม. หนา  0.6 ซม.  จำนวนเมล็ดเฉลี่ย 7 เมล็ด/ฝัก

           ข้อจำกัดและขอบเขตการใช้ประโยชน์: เนื่องจากเป็นพันธุ์ที่มีเนื้อมากและเปรี้ยวจัดจึงเหมาะสำหรับการใช้เนื้อฝักสุกในการบริโภคและแปรรูปมากที่สุด ไม่เหมาะสำหรับแปรรูปฝักดิบเนื่องจากมีฝักโค้งงอทำให้แกะเปลือกยาก

ตารางที่ 1  แสดงลักษณะประจำพันธุ์เปรียบเทียบกับพันธุ์คัดเลือก 4 พันธุ์