พืชอาหารกับความยั่งยืนของสภาพนิเวศเกษตรในเขตพื้นที่ศูนย์ภูฟ้าพัฒนา

ศูนย์ภูฟ้าพัฒนา ตั้งอยู่ ณ ตำบลภูฟ้า อำเภอบ่อเกลือ จังหวัดน่าน มีเนื้อที่ประมาณ 2,000 ไร่ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงโปรดเกล้าฯ ให้จัดตั้งขึ้นเพื่อใช้เป็นต้นแบบการพัฒนาและถ่ายทอดความรู้การพัฒนาไปสู่พื้นที่และราษฎรในอำเภอบ่อเกลือและอำเภอเฉลิมพระเกียรติ ลักษณะภูมิประเทศเป็นพื้นที่ภูเขาสูงชัน ซึ่งมีความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลางตั้งแต่ 474 เมตรถึง 816 เมตร การพัฒนาภาคการเกษตรมีความล้าหลัง เนื่องจากราษฎรยังคงยึดระบบการเกษตรแบบดั้งเดิมในรูปของไร่เลื่อนลอยและการเก็บหาของป่า(ทั้งพืชสมุนไพรและพืชอาหาร)เพื่อการยังชีพ ขาดความรู้ความเข้าใจเพื่อการผลิตทั้งในระดับการดำรงชีพและในเชิงเศรษฐกิจ การใช้ประโยชน์พื้นที่ส่วนใหญ่เป็นการผลิตเพื่อการบริโภคมีข้าวไร่ ข้าวโพด และปลูกไม้ผลบ้างจำนวนเล็กน้อย ซึ่งเป็นสาเหตุที่ก่อให้เกิดความเสื่อมโทรมของพื้นที่ รวมทั้งเกษตรกรมีความยากจน

ในการพัฒนาพื้นที่ชนบทบริเวณลุ่มน้ำน่านจำเป็นต้องส่งเสริมให้ “ คนอยู่คู่กับป่า ” ทั้งป่าปลูก เช่น “ป่าไม้ผลยืนต้น” และ “การใช้ประโยชน์จากป่าธรรมชาติอย่างสมดุล” เพื่อให้ได้อาหารและยาสำหรับการดำรงชีพ เป็นแนวทางหนึ่งที่นำไปสู่ความยั่งยืนของสภาพนิเวศเกษตร

ผลการศึกษาในปี พ.ศ. 2545–2550 จากสภาพความสูงและอุณหภูมิบริเวณศูนย์ภูฟ้าพัฒนา พบว่า มะม่วง, อะโวกาโด, มะคาเดเมีย และพลับ เป็นไม้ผลยืนต้นที่สามารถส่งเสริมให้เกษตรกรปลูกได้ แต่จำเป็นต้องคัดเลือกพันธุ์ให้เหมาะสม

มะม่วงพันธุ์ปาล์มเมอร์และมหาชนก มีอัตราการเจริญเติบโตดีทั้ง 2 พันธุ์ เริ่มเข้าสู่ระยะแทงช่อดอกที่อายุ 2.5 ปีหลังปลูก เป็นพันธุ์ที่มีการติดผลดี สีผิวสวยงาม กลิ่นหอม ใช้ประโยชน์ได้ทั้งรับประทานสดและแปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์ต่างๆ ซึ่งได้ขยายผลสู่เกษตรกรโดยจัดฝึกอบรมเรื่อง “ การผลิตมะม่วงอย่างครบวงจร” ให้ความรู้เรื่องการปลูก, ปฏิบัติดูแลรักษา, การขยายพันธุ์ และการแปรรูปเพื่อสร้างมูลค่าเพิ่มให้ผลผลิต สำหรับอะโวกาโดพันธุ์ Peterson, มะคาเดเมีย เบอร์ H 2 และ 508 และพลับพันธุ์ซิชู (P2) เริ่มให้ผลผลิตที่อายุ 5 ปีหลังปลูก

การใช้ประโยชน์จากป่าธรรมชาติทั้งพืชอาหาร / สมุนไพร / อื่น ๆ จากการสำรวจและเก็บตัวอย่างพืชสมุนไพรพื้นเมืองจำนวน 100 ชนิด ช่วงเดือนตุลาคมและเดือนธันวาคม พ.ศ. 2549 ในเส้นทางศึกษาธรรมชาติที่ได้รับการอนุรักษ์บริเวณศูนย์ภูฟ้าพัฒนา, หมู่บ้านดงผาปูนและป่าต้นน้ำของหมู่บ้านสบมาง พบว่า พืชแต่ละชนิดมีสถานภาพ(ปริมาณ)แตกต่างกัน และถูกนำมาใช้ประโยชน์ 4 ด้านคือ สมุนไพรจำนวน 59 ชนิด(ทั้งมนุษย์และสัตว์), อาหารจำนวน 39 ชนิด, ใช้ประโยชน์ด้านพิธีกรรม (ไล่ผี) จำนวน 1 ชนิด และใช้เคลือบจักสานจำนวน 1 ชนิด

พรรณไม้ที่หายากอื่น ๆ ได้แก่ เอื้องดิน (Costus globosus) ตั่งติดนก (Balanophora sp.) นอกจากนี้ยังมีพืชที่อาจนำมาพัฒนาเป็นพืชเศรษฐกิจเป็นไม้ประดับใหม่ ๆได้ เช่นกล้วยไม้ดง (Phaius mishmensis), ว่านขาว (Arisaema sp.) และเฟิร์นข้าหลวงหลังลาย (Asplenium nidus) ที่มีลักษณะกลายพันธุ์เป็นลักษณะใบแฉก เป็นต้น ส่วนพืชที่มีการใช้ประโยชน์อยู่แล้วได้แก่ ต้นต๋าวหรือชิด(Arenga pinnata) และมะแข่น(Zanthoxylum limonella)

เกษตรกรจำเป็นต้องมีความรู้ความเข้าใจเรื่องการอนุรักษ์และฟื้นฟูควบคู่กับการใช้ประโยชน์จากพืชในท้องถิ่น เพื่อให้เกิดความหลากหลายทางชีวภาพและความยั่งยืนของสภาพนิเวศเกษตร