สภาพของปัญหา

1. ประเทศไทยมีพื้นที่ปลูกข้าว 57 ล้านไร่ ร้อยละ 80 หรือ 45.5 ล้านไร่ อยู่ในเขตน้ำฝน ส่วนอีก 11.5 ล้านไร่ อยู่ในเขตชลประทาน ซึ่งใช้ทำนาปรัง 9 ล้านไร่ (สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร, 2547) ได้ผลผลิตข้าวเปลือกรวม 29.6 ล้านตัน และส่งออกในรูปข้าวสาร 7.4 ล้านตัน คิดเป็นมูลค่า 97,539 ล้านบาท (สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร, 2549)
2. ในปี 2548 ประเทศไทยนำเข้าปุ๋ยเคมี 3.3 ล้านตัน คิดเป็นมูลค่า 33,276 ล้านบาท ประมาณ 60% ใช้ในการปลูกข้าว โดยกรมวิชาการเกษตรแนะนำการใช้ปุ๋ยเคมีตามค่าวิเคราะห์ดิน ดังนี้ พันธุ์ข้าวไม่ไวแสง ถ้าดินมีอินทรียวัตถุ <1 - >2% ให้ใส่ปุ๋ยไนโตรเจน 6 - 18 กก.N/ไร่ ถ้าดินมีฟอสฟอรัสที่สกัดได้ <5 - >10 ส่วนในล้านส่วน ให้ใส่ปุ๋ยฟอสฟอรัส 0 - 6 กก.P2O5/ไร่ และถ้าดินมีโพแทสเซียมที่สกัดได้ <60 - >80 ส่วนในล้านส่วน ให้ใส่ปุ๋ยโพแทสเซียม 0 - 6 กก.K2O/ไร่
3. ในเขตชลประทานภาคกลาง ดินนาส่วนใหญ่ที่มีความอุดมสมบูรณ์สูง แต่ชาวนายังคงใช้ปุ๋ยไนโตรเจน 18 กก.N/ไร่ และปุ๋ยฟอสฟอรัส 10 กก.P2O5/ไร่ ติดต่อกันมาเป็นระยะเวลายาวนาน เป็นการใส่ปุ๋ยเคมีให้แก่ข้าวเกินความจำเป็น โดยเฉพาะปุ๋ยไนโตรเจน ซึ่งนอกจากสูญเสียเงินแล้ว ยังทำให้ต้นข้าวอ่อนแอ ล้มง่าย โรคแมลงเข้าทำลายมากขึ้น และส่งผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมอีกด้วย นอกจากนี้ เมื่อราคาปุ๋ยเคมีมีแนวโน้มสูงขึ้นเรื่อยๆ เนื่องจากน้ำมันมีราคาแพงขึ้น ส่งผลให้มีปุ๋ยปลอมระบาดอยู่ทั่วไป

การดำเนินงาน

1. บูรณาการความร่วมมือจากกรมข้าว กรมพัฒนาที่ดิน ธ.ก.ส. มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ และมูลนิธิพลังนิเวศและชุมชน เพื่อจัดทำโครงการศูนย์เรียนรู้เศรษฐกิจพอเพียงชุมชน ด้านการจัดการธาตุอาหารพืชเฉพาะพื้นที่ในนาข้าวเขตชลประทานภาคกลาง 8 จังหวัด ของกรมส่งเสริมการเกษตร โดยกรมส่งเสริมการเกษตรทำหน้าที่เป็นผู้จัดกระบวนการเรียนรู้ให้แก่เกษตรกรเป้าหมาย และประสานงานภาคีการพัฒนาเหล่านั้น
2. ปรับกระบวนทัศน์ของเกษตรกรไปสู่การพึ่งตนเองตามหลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง กล่าวคือ “เกษตรกรคิดเป็น ทำเป็น แก้ปัญหาเป็น พึ่งตนเองได้” โดยปรับเปลี่ยนการดำรงชีวิตให้เรียบง่ายและประหยัด พร้อมๆกับเสริมสร้างขีดความสามารถในการวิเคราะห์ต้นทุนการผลิตข้าว หาแนวทางแก้ไข และเพิ่มผลผลิตได้ด้วยตนเอง
3. ถ่ายทอดความรู้และเทคโนโลยีการจัดการธาตุอาหารพืชเฉพาะพื้นที่ ได้แก่ การสำรวจชุดดิน การวิเคราะห์ดินอย่างง่าย การใช้คู่มือคำแนะนำการใช้ปุ๋ย และการผสมปุ๋ยใช้เอง โดยเน้นการเรียนรู้ผ่านการปฏิบัติของเกษตรกรผู้นำ ทั้งในการสัมมนาเชิงปฏิบัติการ ในไร่นาและศูนย์เรียนรู้เศรษฐกิจพอเพียงชุมชน ซึ่งมิใช่เฉพาะเรื่องดินและปุ๋ยเท่านั้น แต่ยังรวมถึงเรื่องอื่นๆ ที่เกี่ยวข้องกับการปลูกข้าวด้วย เช่น พันธุ์ข้าว การจัดการน้ำ วัชพืช และโรคแมลง เป็นต้น (ภาพที่ 1 และ 2)
4. สร้าง “แปลงเรียนรู้” สำหรับกลุ่มเกษตรกร และเชื่อมโยงเครือข่ายกลุ่มเกษตรกร เพื่อใช้เป็น “เครื่องมือ” ในการขยายผล โดยเน้นการแลกเปลี่ยนความรู้และประสบการณ์ที่ได้จากการปฏิบัติ โดยเฉพาะความรู้และประสบการณ์จากการใช้เทคโนโลยีการจัดการธาตุอาหารพืชเฉพาะพื้นที่ในการปลูกข้าว

ผลการวิจัย

1. จากผลการวิจัยโดยให้ชาวนาในเขตชลประทานทำแปลงทดสอบและแปลงสาธิต พบว่า การใช้ปุ๋ย 7-3-0 กก.N-P2O5-K2O/ไร่ ให้ผลผลิตข้าวไม่แตกต่างจาก 16-6-0 กก.N-P2O5-K2O/ไร่ ซึ่งเป็นอัตราปุ๋ยที่เกษตรกรส่วนใหญ่ถือปฏิบัติอยู่
2. ต้นทุนการปลูกข้าวในจังหวัดชัยนาท อ่างทอง อยุธยา และนครปฐม ลดลงโดยเฉลี่ย 510 บาท/ไร่ ประกอบด้วยค่าปุ๋ย ค่ายาฆ่าแมลง และค่าเมล็ดพันธุ์ 241, 178 และ 91 บาท/ไร่ ตามลำดับ
3. สรุปว่า เมื่อชาวนารู้จักชุดดินและรู้ค่าวิเคราะห์ดิน ทำให้ใช้ปุ๋ยได้พอดีกับความต้องการของข้าว ลดค่าปุ๋ยโดยผลผลิตไม่ลดลง (ตารางที่ 1, 2 และ 3)
   

	ภาพที่ 1. การวิเคราะห์ดินอย่างง่ายโดยเกษตรกร	ภาพที่ 2. การใช้คู่มือคำแนะนำการใช้ปุ๋ยโดยเกษตรกร