ข้าวฟ่างหากกระรอก หรือข้าวฟ่างหางหมา (foxtail millet or Italian millet) เป็นธัญพืชเมล็ดเล็กที่มีการเพาะปลูกทั่วไปในเขตอบอุ่น และเขตร้อนของโลก ทั้งในทวีปเอเชีย ยุโรป อเมริกา และอาฟริกา มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Setaria italica Beauv. จัดเป็นพืชตระกูลหญ้าใน Family Gramineae, Sub-Family Panicoideae, Tribe Paniceae และ Genus Setaria ข้าวฟ่างหางกระรอกจัดเป็นธัญพืชในโลกยุคเก่า พบหลักฐานการปลูกข้าวฟ่างหางกระรอกในประเทศจีนมานานกว่า 5,000 ปี บริเวณที่ราบสูงซานซี ในยุคหยางเฉา ส่วนในยุโรป มีหลักฐานการปลูกข้าวฟ่างหางกระรอกมานานกว่า 3,600 ปี ในยุคนีโอลีติก จากนั้นก็สูญหายไปจากยุโรปตอนเหนือ ได้มีการจดบันทึกเกี่ยวกับข้าวฟ่างหางกระรอกพันธุ์ปลูกไว้เป็นครั้งแรกโดย Linnaeus ในปี ค.ศ. 1753 มีชื่อทางวิทยาศาสตร์ว่า Panicum italicum ต่อมาได้เปลี่ยนชื่อใหม่เป็น Setaria. ข้าวฟ่างหางกระรอกใช้ประโยชน์ได้ทั้งส่วนของเมล็ดและลำต้น คือ เมล็ดใช้เป็นอาหารของมนุษย์และสัตว์ปีก รวมทั้งนกสวยงาม มีองค์ประกอบทางเคมีภายในเมล็ดคือ โปรตีน 12.1% ไขมัน 4.1% Fiber 8.6%, nitrogen free extract 60.7% และ mineral 3.6% ส่วนลำต้นใช้เป็นอาหารปศุสัตว์ ต้นแห้งของข้าวฟ่างหางกระรอกมีองค์ประกอบคือ ความชื้น 13.43%, crude protein 12.51%, ether extract 2.19%, crude fiber 35.13%, nitrogen free extract 36.16% และเถ้า 12.03% แต่ถ้าทำเป็นหญ้าหมักโดยบรรจุในถุงพลาสติกก็จะมี ความชื้น 79.58%, organic matter 84.25%, crude protein extract 33.05% และเถ้า 15.74%.

          ข้าวฟ่างหางกระรอกแบ่งออกตามลักษณะของลำต้นและรวงได้ 3 กลุ่มคือ กลุ่มโมฮาเรีย (moharia race) กลุ่มแม็กซิมา (maxima race) และกลุ่มอินดิกา (indica race) ดังนี้

1. กลุ่มโมฮาเรีย (moharia race) กลุ่มนี้มีอายุวันออกดอก 40 วัน ความสูงต้น 60 ซม. แตกกอ 12 กอต่อต้น ความยาวใบ 11.75 ซม. ความกว้างใบ 1.46 ซม. ความยาวกาบหุ้มใบ 9.46 ซม. ความยาวก้านรวง 26.66 ซม. ความยาวรวง 8.51 ซม. และความกว้างรวง 1.18 ซม. รวงมีขนาดเล็ก ตั้งตรงหรือโค้งลงเล็กน้อย มีขนที่ดอก (awn) ค่อนข้างยาว เมล็ดโต พบแพร่กระจายอยู่ในแถบตะว้นออกเฉียงใต้ของยุโรป และอาฟกานิสถาน
2. กลุ่มแม็กซิมา (maxima race) กลุ่มนี้มีอายุวันออกดอก 41 วัน ความสูงต้น 85 ซม. แตกกอ 2 กอต่อต้น ความยาวใบ 25.79 ซม. ความกว้างใบ 2.52 ซม. ความยาวกาบหุ้มใบ 14.35 ซม. ความยาวก้านรวง 30.38 ซม. ความยาวรวง 14.95 ซม. และความกว้างรวง 2.22 ซม. รวงขนาดใหญ่ทรงกระบอก ป่องตรงกลาง โค้งลงเล็กน้อย มีขนที่ดอก (awn) ค่อนข้างยาวจำนวนมาก พบแพร่กระจายอยู่ในด้านตะวันออกของจีน เกาหลี ญี่ปุ่น เนปาล อัสสัม และรัสเซียนจอร์เจีย
3. กลุ่มอินดิกา (indica race) กลุ่มนี้มีอายุวันออกดอก 57 วัน ความสูงต้น 122.2 ซม. แตกกอ 6 กอต่อต้น ความยาวใบ 32.12 ซม. ความกว้างใบ 2.18 ซม. ความยาวกาบหุ้มใบ 14.91 ซม. ความยาวก้านรวง 31.05 ซม. ความยาวรวง 18.00 ซม. และความกว้างรวง 2.10 ซม. ต้นและรวงมีขนาดใหญ่ โค้งลง มีขนที่ดอก (awn) ค่อนข้างยาว เมล็ดโต พบแพร่กระจายอยู่ใน อินเดีย และในเขตร้อนตอนใต้ของเอเชีย

          อย่างไรก็ตาม ลักษณะของข้าวฟ่างหางกระรอกแต่ละกลุ่มก็มีลักษณะผันแปร แตกต่างกันไปในแต่ละพันธุ์ เนื่องจากมีการผสมข้ามกลุ่มเพื่อปรับปรุงพันธุ์ให้เหมาะสมกับสภาพแวดล้อมของแต่ละท้องถิ่น เช่นกลุ่มอินดิกาในอินเดีย จะมีลักษณะแตกต่างกันไปในแต่ละรัฐ

ข้าวฟ่างหางกระรอก พันธุ์กินรี 2

          ข้าวฟ่างหางกระรอกพันธุ์กินรี 2 เป็นข้าวฟ่างหางกระรอกที่ ศูนย์วิจัยข้าวโพดและข้าวฟ่างแห่งชาติ สถาบันอินทรีจันทรสถิตย์เพื่อการค้นคว้าและพัฒนาพืชศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ พัฒนาพันธุ์ขึ้นมาเพื่อแนะนำให้เกษตรกรเลือกใช้เป็นพันธุ์ปลูก เป็นพันธุ์ที่ให้ผลผลิตเมล็ดและต้นสดสูง ทนต่อสภาพแห้งแล้งได้ดี ไวต่อช่วงแสงเล็กน้อย สามารถปลูกได้ทุกฤดูกาล เมล็ดมีคุณภาพแป้งดี สีดำ เป็นแป้งแข็งปานกลาง มีลักษณะประจำพันธุ์ดังนี้คือ

หมายเหตุ ปลูกทดสอบที่ศูนย์วิจัยข้าวโพดและข้าวฟ่างแห่งชาติ อ.ปากช่อง จ.นครราชสีมา ในปลายฤดูฝน (กันยายน – ธันวาคม 2547)