เรื่องย่อ

      ลุ่มน้ำแม่กลองพื้นที่ศึกษาโดยครอบคลุมพื้นที่ 3 จังหวัด ได้แก่ กาญจนบุรี ราชบุรี และสมุทรสาคร กำหนดจุดเก็บตัวอย่างทั้งหมด 15 จุด โดยแบ่งการใช้ประโยชน์พื้นที่ออกเป็น 5 รูปแบบ ได้แก่ พื้นที่ป่าไม้ พื้นที่เกษตรกรรม พื้นที่อุตสาหกรรม พื้นที่ชุมชน และพื้นที่อิทธิพลน้ำทะเล

      จากการศึกษาและสำรวจ พบไบรโอซัวน้ำจืด (Phylum Ectoprocta) ทั้งหมด 8 สายพันธุ์ และเป็น Kamptozoans (Phylum Entoprocta) สายพันธุ์ใหม่ 1 สายพันธุ์ หลังจากที่ได้รับการจำแนกแล้ว ไดรับพระราชทานนามเป็น Sirindhornella cristata ไบรโอซัวน้ำจืดสายพันธุ์ที่พบมากที่สุด ได้แก่ Hislopia spp. พบ 11 จุดจาก 15 จุดเก็บตัวอย่าง รองลงมาคือ Plumatella bombayensis และ Internectella bulgarica

คำนำ

      ไบรโอซัว (Bryozoans or Moss Animals) หรือสัตว์ที่มีลักษณะคล้ายมอส เป็นสัตว์น้ำขนาดเล็กที่พบได้ทั้งในน้ำเค็มและน้ำจืด ปัจจุบันไบรโอซัวแบ่งออกเป็น 2 ชั้น (class) ได้แก่ Phylactolaemata และ Gymnolaemata ชั้น Gymnolaemata เป็นที่รู้จักกันมากและเป็นไบรโอซัวส่วนใหญ่ของไฟลัม มีประมาณ 3,000 สายพันธุ์ ส่วนใหญ่เป็นสายพันธุ์น้ำเค็ม สำหรับชั้น Phylactolaemata นั้นมีสายพันธุ์ที่ได้รับการจำแนกแล้วเพียง 70 สายพันธุ์เท่านั้น ซึ่งพบในน้ำจืดทั้งหมด แต่นอกจาก 2 ชั้นที่กล่าวมาแล้ว ยังมีอีกชั้นหนึ่งของไบรโอซัวได้แก่ Stenolaemata ซึ่งปัจจุบันชั้นนี้ได้สูญพันธุ์ไปหมดแล้ว แต่ยังคงมีการศึกษาซากดึกดำบรรพ์อยู่

       ในประเทศไทยไม่มีการจัดทำฐานข้อมูลของไบรโอซัวน้ำจืด ซึ่งหากไม่เริ่มต้นสำรวจและเก็บรวบรวมข้อมูลในขณะนี้ สภาพแวดล้อมซึ่งกำลังเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็วอาจทำให้ไบรโอซัวบางชนิดสูญพันธุ์ไป โดยที่เรายังไม่ได้ศึกษาและอาจเป็นชนิดที่มีประโยชน์และสามารถนำมาประยุกต์ใช้ได้ในหลากหลายสาขา งานวิจัยนี้จึงถือได้ว่าเป็นการสำรวจและจัดทำฐานข้อมูลด้านไบรโอซัวน้ำจืดชิ้นแรกของประเทศไทย

อุปกรณ์และวิธีการ

       งานวิจัยนี้ได้ทำการพัฒนาที่เก็บตัวอย่างแผ่นซ้อน (Hester-Dendy multiple-plate samplers) ให้เหมาะสมกับการใช้ในพื้นที่ที่คัดเลือก ทำการติดตั้งและเก็บตัวอย่างเพื่อการจำแนก ทุก 2-4 สัปดาห์ สำหรับช่วงแรกของการสำรวจได้ติดตั้งที่เก็บตัวอย่างแผ่นซ้อนไว้หลายๆ ตัวในแต่ละพื้นที่เพื่อที่จะได้จำนวนข้อมูลเพียงพอในการวิเคราะห์เชิงสถิติ การจำแนกสายพันธุ์จะใช้ taxonomic keys ล่าสุดสำหรับภูมิภาคนี้ ข้อมูลที่รวบรวมได้ในแต่ละพื้นที่จะถูกนำมาจัดทำเป็นดรรชนีความหลากหลายของสายพันธ์ ตัวอย่างสิ่งมีชีวิตที่ค้นพบสามารถเก็บไว้ในเอธิลแอลกอฮอลเพื่อการวิเคราะห์และตรวจพิสูจน์ได้ในภายหลัง การจำแนกสายพันธ์ได้รับความร่วมมือจากผู้เชี่ยวชาญด้านไบรโอซัวน้ำจืดของโลก Professor Dr. Timothy S. Wood จากมหาวิทยาลัย Wright State ประเทศสหรัฐอเมริกา

         โครงสร้างพื้นฐานของ โซอิด                                                                       ผลการสำรวจ
        (zooids) ของไบรโอซัวน้ำจืด

     ภาพตัวอย่างของไบรโอซัว (Plumatella bombayensis) โคโลนีมีสีเข้ม มีการแตกกิ่งก้านสาขา
พบครั้งแรกที่เมืองบอมเบย์ ประเทศอินเดีย เป็นอีกสายพันธุ์หนึ่งที่พบได้ทั่วๆ ไปในประเทศไทย และสามารถเจริญเติบโตได้ตลอดทั้งปี

สรุปและวิจารณ์

      กรอบแนวความคิด (Conceptual Framework) ของงานวิจัยนี้แบ่งออกเป็น 2 ส่วนคือ การสำรวจความหลากหลายทางชีวภาพของไบรโอซัวน้ำจืดในประเทศไทยเพื่อจัดทำฐานข้อมูลไว้เพื่องานวิจัยในขั้นต่อไป โดยเริ่มต้นที่ลุ่มน้ำแม่กลอง และมีแผนงานที่จะขยายต่อไปในลุ่มน้ำอื่นๆ ทั่วประเทศไทย อีกส่วนหนึ่งคือการศึกษานิเวศวิทยาของไบรโอซัวน้ำจืดบางชนิดเพื่อนำไปสู่การประยุกต์ใช้เป็นดัขนีทางชีวภาพชนิดใหม่ในการเฝ้าติดตามคุณภาพน้ำ และใช้เป็นวิธีการประเมินคุณภาพน้ำจากสิ่งมีชีวิตที่อาศัยอยู่อย่างต่อเนื่อง ถึงแม้นการเฝ้าติดตามทางชีวภาพจะทำการแจกแจงสารก่อมลพิษอย่างเฉพาะเจาะจงได้ยาก แต่วิธีการนี้เป็นเครื่องมือที่สำคัญสำหรับการอธิบายสภาพคุณภาพน้ำตลอดช่วงเวลาซึ่งเป็นจุดเด่นที่ได้เปรียบวิธีอื่นคือการตรวจสอบมลภาวะทางน้ำที่เกิดขึ้นนอกเหนือเวลาที่ทำการเก็บตัวอย่างน้ำ